WIV: Bouwen we onze eigen vernietigingsmachine?

“Maar Grutjes, de overheid wil toch niet iedereen altijd afluisteren?”
Nee, niet héél Nederland zal continu afgeluisterd worden. Wat wel kan: maandenlang hele steden, of bijvoorbeeld alle communicatie naar een bepaald land gedurende een jaar, of iedereen die wel eens op GS reageert. Het is, ook volgens het kabinet zelf, juist de bedoeling om ‘in bulk‘, ‘stelselmatig en op grote schaal‘ te kunnen tappen.
Waar ik die citaten vandaan heb? Ik verzin ze niet, minister Plasterk zei het zelf, oa toen zijn wetsvoorstel in het parlement [expandsub0 title=’behandeld werd.’]

Minister Plasterk heeft gezegd dat hij wel in bulk wil afluisteren, maar niet zonder een gerichte opdracht zomaar een hele maand de stad Den Haag zal afluisteren. (Hij liet daarbij overigens nadrukkelijk de weg open om wel zo grootschalig af te luisteren mét een “gerichte opdracht”, en weigerde überhaupt om te zeggen waar de grens ligt van grootschaligheid. Ook had hij het steeds over “onderzoeksgerichte interceptie” maar weigerde die vage term verder te definiëren.)

Dat minister Plasterk niet te ver zal gaan geloven we wel. Want Plasterk is intussen geen minister meer.

Na Plasterk is er een nieuw kabinet aangetreden. In het regeerakkoord staat letterlijk: „Van het willekeurig en massaal verzamelen van gegevens van burgers in Nederland of het buitenland (‘sleepnet’) kan, mag en zal geen sprake zijn.”

Om te beginnen is dat een beetje onzinnig, als je tegelijkertijd nog steeds vertelt dat je bijvoorbeeld alle communicatie van alles en iedereen tussen Nederland en Syrië wil kunnen afluisteren – dat is immers echt wel massaal.

Dat dit kabinet niet zomaar altijd alles en iedereen tegelijk wil afluisteren kan an sich best waar zijn. Maar het staat niet in de wet.

Zoals hoogleraar Informatierecht Nico van Eijck zegt: wat daadwerkelijk in de WIV staat (artikel 48, de sleepnetbevoegdheid), kun je heel simpel samenvatten met: “Alles mag.”
We hebben helemaal niks aan beloften in een regeerakkoord of plannen van een enkel kabinet, als het niet is geregeld bij wet. Want na dit kabinet komt er een ander, wat er heel anders over kan denken. [/expandsub0]

Verdacht

Belangrijk is dat niet alleen verdachten worden getapt, maar iedereen, ook onschuldige burgers waartegen geen verdenking bestaat en die op geen enkele manier een bedreiging vormen. Nogmaals, het gaat om stelselmatig en op grote schaal afluisteren.

‘Maar is er dan niemand die iets doet?’

Jawel. De Raad van State, adviesorganen, honderdduizenden burgers, talloze bedrijven zoals bijvoorbeeld KPN en Microsoft, de Nederlandse Vereniging van Journalisten, het College voor de Rechten van de Mens, Amnesty International en zo’n beetje alle privacy experts hebben gezegd dat dit wetsvoorstel een onveilig, antirechtstatelijk onding is. Maar het kabinet zet gewoon door.

Vandaar dat we hopen dat we ze woensdag in het referendum tot de orde kunnen roepen.

Lukt dat niet, dan geven we ook [expandsub01 title=’niet op.’] Privacy is een grondrecht wat niet voor niks in de Grondwet en verdragen beschermd wordt. Bits of Freedom en anderen bereiden al processen voor om via de rechter hopelijk een aantal kanten van de wet ongedaan te maken. Maar dan krijgen we niet meer de hele wet in de papierversnipperaar. Beter dus om de politiek met een massaal NEE te dwingen een betere wet te gaan schrijven.[/expandsub01]

‘Doe niet zo paranoïde. Onze overheid is best ok.’

Jawel, de Nederlandse overheid is voor haar burgers heel wat beter te pruimen dan de gemiddelde dictator.  Dat is waar.

Wat ook waar is, is dat de PVV de op één na grootste partij van het land is. Het is niet ondenkbaar dat Wilders ooit het land zal leiden. Het is ook niet ondenkbaar dat Wilders ooit van het toneel verdwijnt en wordt opgevolgd door een nog extremer figuur. Die krijgt dan automatisch de beschikking over alle data die nu over je verzameld worden.

Oops. Die extremere figuur is er al. Zijn partij heeft in de peilingen de tweede plaats intussen al overgenomen van de PVV. Hij heet Baudet, en hij dweept met fascisme.

Juristen bevestigen: RvS, Hoge Raad & Ombudsman staan de facto buitenspel bij benoeming cruciale commissie van toezicht #Wiv. Simpele meerderheid van 76 Kamerleden kan zelf drie regeringsgezinde leden uitkiezen. Handig als hier ooit een Orbán, Erdoğan of Poetin aan de macht komt. pic.twitter.com/h75J9J1pqS

— Lars Duursma (@LarsDuursma) March 18, 2018

‘Maar ik heb niks te verbergen…’

Oh ja? Mag ik je iets vragen: heb je gordijnen thuis? Doe je de Wc-deur dicht als je op je werk moet poepen?
Je vindt het toch niet erg als ik een webcam in je slaapkamer installeer? Wat was ook alweer je pincode?

Ontwikkeling van je identiteit

We hebben allemaal heel veel te verbergen. Sterker nog, het blijkt dat als je geen veilige ruimte hebt waar je jezelf kunt zijn zonder dat er continu iemand naar je zit te loeren, dat je dan je identiteit niet goed ontwikkelt. Je leert dan niet wie je eigenlijk bent, maar leert alleen maar om niet af te wijken, om je robotachtig te gedragen zoals alle anderen. Je ontwikkelt dan geen eigen persoonlijkheid.

Dat heeft met zelfcensuur te maken. Een heel praktisch voorbeeld: stel, je leest iets over het conflict in het Midden-Oosten. Of over kritiek op Erdogan. Durf je daar nog op te googelen als je weet dat elke website die je bezoekt kan worden opgeslagen, én doorgegeven aan buitenlandse diensten? Terwijl je komend jaar misschien net een leuke vakantie wilde boeken?

En hoe zit dat eigenlijk met journalisten, durven zij nog wel informatie te verzamelen over IS? Wat gebeurt er in hun dossier als ze een website van IS bezoeken? Is het wel gezond als zelfs journalisten niet meer alle informatie tot zich durven nemen?

Hoe democratisch is een land, als zowel de pers als het publiek zich begluurd weten en daardoor sommige dingen niet meer hardop durven zeggen?

Interesseert politiek je niet zo? Ok. Maar hoe vrij bespreek jij eigenlijk je seksualiteit met je partner als je weet dat één of ander regenjassentype mee kan luisteren, óók als je geen computer gebruikt maar gewoon face to face praat in een ruimte waar ook een computer, telefoon of Smart TV aanwezig is? Zelfs al staan die uit?

“Maar ze hebben echt geen tijd voor zo’n oninteressant iemand als ik”

Ah. Je denkt dat als je wordt afgeluisterd, dat er dan een echt mens de hele nacht op moet blijven om naar elk telefoongesprek te luisteren, of saaier nog, de hele dag via je Smart TV je huiskamer in te koekeloeren. Daar hebben ze toch helemaal geen tijd voor!

Inderdaad, dat hebben ze niet. Zo gaat het dus ook niet. De geheime dienst is geen detective zoals die op de BBC. Je wordt niet afgeluisterd door een mens, maar door een machine. Die machine is geprogrammeerd op woordherkenning (of bijvoorbeeld gezichtsherkenning.) Gebruik je bepaalde woorden, dan wordt je profiel automatisch in een bepaalde categorie opgedeeld. Profileren heet dat. En dat gaat lang niet altijd goed en kan grote consequenties hebben, want je wil echt niet in de dataset “zwarte lijst” terecht komen.
Ik kom er straks nog op terug.

Buitenlandse mogendheden

“Maar waarom zouden de AIVD of MIVD in godsnaam mijn gegevens delen met buitenlandse mogendheden?”

Omdat in de wereld van de geheime diensten de regel is: voor wat hoort wat.
Als wij bijvoorbeeld informatie willen van de Amerikanen over terreurdreiging, eisen zij wat terug.

Wat de VS het liefste wil, is geautomatiseerde toegang. Dan hoeft de NSA niet meer een verzoek te doen, maar kan ze gewoon zelf meekijken in dossiers, zelf aftappen op het internetknooppunt in Amsterdam (het op één na grootste knooppunt ter wereld), enzovoorts.
Precies dus wat de AIVD voor zichzelf heeft geregeld in de Sleepwet. Precies wat ze door die wet ook voor de Amerikanen, Israëliërs of willekeurig welk land kan regelen. Landen zullen daar zeker om gaan verzoeken, en als de Nederlandse geheime diensten denken dat ze in ruil serieuzer genomen zullen worden of zelfs informatie kunnen krijgen, zullen ze het ook doen.

Dat is geen fantasie.

Track(ing) record

Zo bleek dat de Nederlandse geheime dienst in 2013 in slechts één maand tijd de gegevens van 1,8 miljoen telefoongesprekken met de NSA heeft gedeeld. De minister bleek de Tweede Kamer ook nog eens meermaals verkeerd te hebben ingelicht hierover.
Toen ging het nog om metadata. Door de Sleepwet mag straks ook de inhoud van gesprekken én dossiers volledig gedeeld worden.

Nederland staat al langer bekend als het “makke schoothondje“, aldus Edward Snowden: “Jullie diensten werken in feite voor de Amerikanen. Ze voeren gewoon uit wat wij ze vragen”. Hij waarschuwt stevig tegen de WIV, die op onderdelen feitelijk verder gaat dan de bevoegdheden van de NSA en het grove misbruik daarvan, zoals hij dat in 2013 aan het licht bracht.

Panopticon

Een panopticon is een 18e eeuws ontwerp voor een gevangenis. Een panopticon is zo gebouwd, dat één enkele bewaker alle gevangenen in elke cel tegelijk kan zien, corrigeren en dresseren. Gevangenen weten dat, maar ze weten niet of er op dat moment een bewaker kijkt. Het blijkt dat gevangenen zichzelf gaan censureren.

In Oost-Duitsland werkte dat ook zo. Daar was het niet speciaal de architectuur of techniek, maar de hoeveelheid spionnen die voor een panopticon zorgde. De Stasi, de geheime dienst, had maar liefst 91.000 voltijdse medewerkers en 200.000 informanten in dienst. Één op elke vijftig Oost-Duitsers werkte voor hen. Het gevolg: mensen vertrouwden hun eigen partner, vriendin of zoon niet meer.

Het Nederlandse Sleepnet zal uiteindelijk dezelfde werking hebben: het is dan niet de hoeveelheid spionnen of vreemde architectuur, maar haast onbegrensde bevoegdheden en techniek die voor een panopticon zorgen.

Chantage

In een samenleving waarin de staat alles ziet, en al haar burgers als verdacht behandelt, ook als zij geen verdachten zijn, wordt iedereen chanteerbaar en kan alles leverage geven. Je bekentenis tegen een vriend dat je als puber wel eens iets hebt gedaan wat niet mag. Die ene keer dat je vreemd ging. Die keer dat je een filmpje keek wat je akelig vond en snel weg klikte, maar wat als je eigen overheid je dreigt dat gegeven publiek te maken?

Dit is allemaal niet denkbeeldig. Bij de werving van infiltranten door de Nederlandse AIVD wordt chantage heel vaak genoemd als middel om mensen te dwingen om in het geniep voor de dienst te gaan spioneren.

Maar misschien nog wel belangrijker dan daadwerkelijke chantage, is de veel grootschaliger denkbeeldige chantage. Ik bedoel het panopticon. Wie niet bekeken wordt, maar weet dat hij bekeken kán worden, laat zich makkelijker disciplineren en dresseren. Wie niet gechanteerd wordt, maar bang is voor chantage, leeft toch in een samenleving die zich in toenemende mate baseert op angst in plaats van vrijheid.

Profileren

Het grote toverwoord van veiligheidsdiensten is profilering. “We kunnen nou eenmaal niet iedereen letterlijk dag en nacht in de gaten houden”, zeggen ze met veel spijt in hun stem, “dus we moeten keuzes maken.”
Dat klopt, natuurlijk. Zelfs de Stasi had maar één spion per 50 mensen.

Wat handig zou zijn, is als je vooral mensen schaduwt die je ergens van verdenkt. Maar vreemd genoeg gebeurt dat nu juist niet. Het overgrote deel van de middelen en tijd van de geheime diensten gaat niet zitten in het onderzoeken en volgen van verdachten, maar in profilering.

Wat is profilering eigenlijk?

Bij profilering probeer je een schifting te maken op basis van persoonskenmerken. In sommige gevallen is dat handig. Als je als ouderwetse speurder bijvoorbeeld een massamoordenaar zoekt die met een HEMA wekker een bom heeft gemaakt, kan het handig zijn om eens naar iedereen te kijken die afgelopen jaar een HEMA wekker heeft gekocht.

Wat is nu het probleem?
Ten eerste is de geheime dienst geen ouderwetse politiespeurder, zoals je ze op de BBC nog steeds ziet. Ze maakt niet achteraf een daderprofiel van een misdrijf, om de boosdoener op te sporen. Nee, waar geheime diensten (en in toenemende mate ook de gewone politie) zich mee bezig houden is preventive policing. Ze proberen te voorspellen wie er in de fout zal gaan. Daarbij is niet de beweging om zoveel mogelijk onschuldige mensen uit te sluiten (De butler had een alibi), maar blijft iedereen verdacht. Het gaat er immers niet om of de butler deze keer onschuldig was, het gaat er om of de butler in theorie ooit iets verkeerds zou kunnen gaan doen.
Iedereen die Engelse detectiveseries volgt weet dat butlers soms wel eens iets doen. Maar, denken we, iedereen is onschuldig tot het tegendeel is bewezen.
Geheime diensten maken echter geen grapjes over butlers, ze verheffen dit soort fictie tot staand beleid. Waar we qua film aan moeten denken is niet een Engelse detectiveserie met roestige oldtimers die door een nostalgisch landschap rijden, maar Minority Report.

Zo blijken vliegtuigmaatschappijen bijvoorbeeld al jaren je maaltijdvoorkeur door te geven, plus een shitload aan andere geautomatiseerd verkregen gegevens. Je begrijpt: iedereen die een halal maaltijd bestelt is een butler in het kwadraat.

Etnische profilering

We hebben allemaal gehoord van etnische profilering. Dat is simpelweg een ander woord voor discriminatie. Het mag dus ook niet. Toch blijft het gebeuren. De politie zegt: “We moeten boeven vangen, en mensen met een donkere huidskleur worden veel vaker betrapt op iets wat niet mag.”
Wetenschappers zeggen: “Ja, hèhè, als je bijna nooit witte mensen controleert, en wel steeds mensen met een donkere huidskleur aan de kant zet, natuurlijk vind je dan meer bij die laatsten. Als je voortaan bijna alleen witte mensen zou controleren, zou je vooral bij hen verboden dingen vinden.”
Politie: “Ja, maar dat doen we niet, want in onze ervaring vinden we vooral vaak iets bij mensen met een donkere huidskleur.”
Wetenschap: “Arghl…”

Profilering betekent eigenlijk: Niet een individuele dader vervolgen op basis van bewijs, maar groepen mensen tot verdachte bestempelen op basis van vooroordelen.

‘Maar we moeten terrorisme bestrijden…’

Bijna alle aanslagplegers waren al bekend bij de veiligheidsdiensten voor ze een aanslag in Europa pleegden. Voorbeelden zijn de daders van aanslagen in Brussel en Parijs.

Het probleem is echter dat de diensten het zo druk hebben met het verzamelen en analyseren van absurde hoeveelheden informatie, dat ze helemaal geen tijd hebben om er daadwerkelijk iets mee te doen. Ja, de daders van Parijs en Brussel waren tevoren al als verdachte figuren in beeld, maar er zijn zovéél verdachte figuren in beeld.

De Sleepwet lost dit niet op, ze maakt het probleem nog veel groter. Nog meer enorme hopen zinloze informatie, nog meer hooi op de hooiberg.
En nog meer stimulans om geen gedegen speurwerk uit te voeren. In plaats daarvan laten we computers op basis van vooroordelen (die we algoritmes noemen), hele bevolkingsgroepen als verdachte aanmerken.

Belabberde technische mogelijkheden

In de jaren ’90 kwam aan het licht dat de voorloper van de AIVD, de BVD, in Zaanstad een dossier had aangelegd van alle leden van een speeltuinvereniging, omdat één van hen lid was van de CPN, een partij die toen gewoon in de Tweede Kamer zat. ‘Logischerwijs’ was iedereen waar hij mee omging dan ook staatsgevaarlijk, bedacht althans de dienst. In het geniep, zoals het een geheime dienst betaamt, ondernam ze actie.
De speeltuinbestuurders ontdekten langzamerhand dat er iets niet klopte, toen niemand van hen meer aan een baan kwam. Wat eerst toeval leek, bleek iedereen van de vereniging structureel te overkomen. Uiteindelijk kwam de reden bovendrijven: De BVD bleek potentiële werkgevers voor hen te waarschuwen.

Zoiets zou met de huidige staat van de techniek natuurlijk niet meer gebeuren. Of toch wel?

Misschien heb je wel eens gehoord van Facebook. Of Google. Dat zijn de twee grootste bedrijven ter wereld als het gaat om profilering.
Facebook en Google hebben ieder een grotere omzet dan het BNP van 40% van de landen in de wereld, zo groot zijn deze bedrijven.
En hun totale verdienmodel bestaat uit profilering. Niet vanwege terrorisme, maar vanwege reclame. Aan de hand van alles wat je op Facebook of Google doet, stellen deze bedrijven een profiel van je op, en dat verkopen ze aan adverteerders. Dat is waar ze van leven.

Ze zijn vele malen groter dan welke geheime dienst ter wereld ooit zal worden. Hun techniek vele malen verfijnder.

Heb je wel eens reclame gezien op Facebook of onder een dienst van Google?
En? Was die steeds goed op jou toegesneden?

‘De computer maakt geen fouten…’

Ik weet niet hoe het met jou staat, maar Facebook denkt bijvoorbeeld nog steeds regelmatig dat ik graag lid wil worden van PVV pagina’s, zo goed begrijpen ze me. Een vriend die pasgeleden vader werd, en naar luiers zocht, krijgt nu al weken reclame voor Tena Ladies te zien.
De middelen en dus nauwkeurigheid van geheime diensten is niet groter, maar kleiner. De omzet van Facebook was vorig jaar 27 miljard euro. De omzet van de AIVD is dit jaar 227 miljoen, dat is acht duizendste.

Dat is toch ergens ook goed nieuws? Dat geheime diensten met al die mogelijkheden en bevoegdheden nog steeds maar een stel vriendelijke sukkels zijn die maar een beetje aanklooien?

Nee. Als een veiligheidsdienst jou verkeerd profileert kan er meer gebeuren dan dat je de verkeerde reclame krijgt te zien. Het betekent dat je tot verdachte kunt worden verklaard terwijl het totaal onterecht is.
Je kunt op zwarte lijsten terecht komen, waardoor je geen baan, geen huis, geen vakantievlucht, bankrekening of verzekering meer kunt krijgen. En je kunt tegenwoordig als terrorismeverdachte zelfs maanden worden opgesloten zonder vorm van proces.

Een groot probleem is dat ook de mensen van opsporingsdiensten zelf, niet meer beseffen dat algoritmes gewoon maar idiote regeltjes zijn die iemand heeft bedacht, en die helemaal niet hoeven te kloppen. “De computer maakt geen fouten”, denkt men.
Vaak kunnen diensten bovendien helemaal niet zien wélk algoritme iemand tot risico heeft bestempeld, of waarom. En kunnen ze dus ook niet controleren of het wel waar is. En dus ben ik blijkbaar een PVV’er, en heb jij dringend Tena Ladies nodig, en is X staatsgevaarlijk, of we er zelf nu anders over denken of niet.

Schuldig tot het tegendeel bewezen is

Profilering werkt niet met bewijzen van onschuld. Er gaan geen vlaggen of lichtjes bij je naam branden wanneer je waarschijnlijk onschuldig bent. Nee, die gaan branden als er een reden is om extra op je te letten.

Meer data leidt niet tot betere profilering. Integendeel: Hoe meer data er over je is, hoe sneller er een vlag bij je naam komt. Omdat je halal eet, of omdat je iemand kent die bij een speeltuinvereniging zit, of omdat die oude vriend die je pasgeleden weer voor het eerst sinds jaren tegenkwam en toevoegde op Facebook laatst een website van IS bezocht. Omdat je je kind een keer naar de Eerste Hulp hebt gebracht toen het was gevallen. Omdat je vaak spijbelde toen je zelf jong was. Omdat je een tijd ziek bent geweest, of je hebt laten behandelen voor een depressie. Enzovoorts.

Je bent onschuldig tot het tegendeel bewezen is. Dat is de basis van onze strafwet. Maar profilering werkt precies andersom. Profilering kijkt naar wat afwijkt, en wat afwijkt is verdacht.

Het gekke is dat de basis van onze wet, zo feitelijk in het omgekeerde wordt veranderd: iedereen heeft wel ergens een vlaggetje voor, en een vlaggetje betekent dat je misschien wel schuldig bent. Tot het tegendeel wordt bewezen – en dat terwijl er helemaal niemand is aangesteld die als taak heeft om de onschuld van mensen te bewijzen.

Hoe groter de bevoegdheden en de datastromen waarmee geprofileerd kan worden, hoe groter dus de foutmarge.

De boodschap is duidelijk.

In een samenleving waar je continu in de gaten wordt gehouden, en waar iedereen die afwijkt wordt geprofileerd, ben je simpelweg niet vrij.

Trouwens, weet je wat een ander woord is voor afwijken?
Innovatie.

Dat viel overigens toen al behoorlijk tegen: slechts 15% van de persoonsgegevens verbrandde, en de meeste verzetsmensen die erbij betrokken waren werden opgepakt en gefusilleerd. Toch redde de verzetsdaad velen – 15% van 80.000 mensen bestaat nog altijd uit 12.000 mensen.

Is Baudet een fascist?

Forum voor Democratie heeft Ramautarsing onder druk van buiten wel gewipt, maar geen afstand genomen van de opmerkingen van Ramautarsing over dat er daadwerkelijk menselijke rassen bestaan, en dat het ene ras dommer is dan het ander. In plaats van dit openlijke racisme te veroordelen, omarmt ze het.

Annabel Nanninga, de lijsttrekker van FvD in Amsterdam, heeft meermaals extreem antisemitische uitlatingen gedaan. Zij en de rest van de FvD hebben daar op geen enkele manier afstand van genomen.

Forum voor Democratie zaait stelselmatig twijfel over democratische instituties – let wel, zonder bewijzen, met fake-argumenten (want een ‘verkiezingswaarnemer’ controleert nu juist niet de software die inderdaad twijfelachtig is), puur om ze te ondermijnen.

De partij gelooft in een grote leider en doet aan persoonsverheerlijking.

Vrouwen zijn volgens Baudet minderwaardig. Hij praat verkrachting goed.

Baudet heeft het vaak over strijd. Over Europa blank houden.

Baudet haalt het ene na het andere nazi-idee van stal. Tot nu toe kwamen bijvoorbeeld deze fascistische samenzweringstheorieën al langs:

• Kulturbolsjewismus
• Omvolking
• Entartete Kunst

En dan zijn er nog de voorvallen zoals deze.

Bij de PVV kun je nog zeggen dat Schreeuwwitje een racistische populist is en een protofascist, een voorstadium van fascisme. Blut, Boden und Baudet is simpelweg al een stadium verder.

Is Burggraaf dan ook meteen een fascist?
Hmm. Misschien hadden we een minder emotionele tweet de wereld in moeten sturen? Of misschien moeten we Burggraaf verstandig genoeg achten om in staat te zijn om te bedenken met wat voor een soort partij hij zich (diep) ingeeft.

Is dit een oproep om iemand iets aan te doen?

Nee, godverdomme. Keer op keer gebruikt extreemrechts de Pimwin om criticasters het zwijgen op te leggen. Maar constateren dat uitspraken die Baudet toch echt zelf doet, zijn wat ze zijn, is geen oproep tot geweld. Het is juist een oproep tégen geweld.

Fotocollage header door Grutjes op basis van:
By Matthew Millson (https://www.flickr.com/photos/isafmedia/4308231405) [Public domain], via Wikimedia Commons
Rood potlood door inproperstyle https://pixabay.com/nl/pen-kleurpotlood-rood-1080452/ CC0
en idee van Blaffen (Gewusst / nicht gewusst)

Tentoonstelling privacy: photo by Kai Schreiber (CC by-sa 2.0)

Panopticon: photo by I, Friman [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html), CC-BY-SA-3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/) or CC BY-SA 2.5-2.0-1.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.5-2.0-1.0)], via Wikimedia Commons

Geen Sleep.net: (illustratie visboten) by Bits of Freedom, gebruikt met vriendelijke toestemming.