Voor wie maar door blijft zeuren dat moslims anti-feministisch en anti-vrijheid zijn: ontmoet de anarchistische moslima en cartoonist Doaa Eladl.
En: Wat is de psychologische verklaring van het vasthouden aan wit superioriteitsdenken?
Doaa Eladl is het soort vrouw wat in de hoofden van islamofoben helemaal niet kan bestaan:
- Ze is een Egyptische feminist en cartoonist, definieert zichzelf anarchist, is zeer kritisch naar Mubarak, leger én de Moslim Broederschap.
De meeste van haar cartoons zijn gericht tegen haatbaarden. - En tegelijkertijd is ze moslim. Ze draagt vrijwillig een hoofddoek. Ze wil Mohammed of de islam niet beledigen, noch enige andere godsdienst.
Ze is een anomalie in de hoofden van islamofoben.
(Hier kun je een Engelstalig interview met haar lezen, en hier kun je een interview met haar zien.)

Islamofobie: egoïstische zelfverloochening
Maar, zo heb ik deze week geleerd, islamofoben zijn zelf een anomalie in hun eigen hoofd. Islamofoben zijn mensen die hun eigen bestaan ontkennen. En ze zijn zeker niet racistisch heur. Echt heus niet.
Toch waren er afgelopen week twee erg goede stukken te lezen over islamofobie. Ik was jaloers dat ze niet op Grutjes stonden. Namelijk een antropologische benadering en een historische. Met als duidelijke conclusie: Islamofobie bestaat en is geen religiekritiek.
Twijfel je daar aan? Aarzel dan niet! Lees die stukken dan! 1 én 2. Vóórdat je reageert.
Ik leerde Doaa Eladl zelf vandaag pas kennen. (Nog bedankt daarvoor, Peter.) Niet dat ze nu een unicum is, er zijn veel meer Doaa’s in de echte wereld. Van Malala tot Manal al-Shraif.
Witte superioriteit
Het heeft me deze week echt verbaasd dat er zoveel witte mensen rondlopen die nog steeds denken dat zij nodig zijn om de islamitische wilden even te vertellen wat vrijheid is.
Die denken dat moslims zelf niet na kunnen denken. Die denken dat als je vanuit je koloniale leunstoel maar vaak genoeg roept dat die ander zijn cultuur minderwaardig is, dat dit dan niets met racisme te maken heeft, maar dat je er mensen mee bevrijdt of iets dergelijks.
Cognitieve dissonantie
Aan die denkbeelden morrelen is blijkbaar zo bedreigend, dat dit onderwerp (net als zwarte piet) binnen een fractie van een seconde tot cognitieve dissonantie leidt.
Cognitieve dissonantie is een psychologische term voor de onaangename spanning die je krijgt als je kennis maakt met feiten die tegengesteld zijn aan je overtuigingen.
Je kunt die spanning op twee manieren oplossen:
- Ófwel je herziet je denkbeelden.
Stel, Jan wil een rode auto kopen, maar helaas is er alleen een blauwe beschikbaar. Dus koopt hij die. Na een paar weken vindt Jan dat blauwe auto’s toch eigenlijk beter zijn dan rode. Cognitieve dissonantie opgelost. - Ófwel je ontkent de feiten, en verzint een irrationele verklaring die juist aansluit op je oude overtuiging. Als je ook nog eens actief zieltjes kunt winnen voor dat idee, kan dat de bevestiging geven die je nodig hebt om de werkelijkheid terzijde te schuiven.
Wikipedia geeft er een mooi, waargebeurd voorbeeld van. Een groepje geloofde dat de wereld zou vergaan in een bepaalde nacht. Gespannen wachten ze af. Tot hun verbazing gebeurt er echter niets. Daarop besluiten ze dat de wereld niet is vergaan omdat de groep heeft gewaakt en daarbij zoveel licht heeft verspreid, dat god de wereld heeft gespaard. Ze zoeken de krant op met hun verhaal.
Heel belangrijk bij cognitieve dissonantie (en ook bij reïficatie waar ik straks iets over ga zeggen) is dat het een onbewust mechanisme is. Natuurlijk gaan mensen niet bewust bedenken: ‘oh, ik heb een intern conflict, laat ik eens iets irrationeels gaan verzinnen om het mee op te lossen’. Dat gaat onbewust.

Zwarte piet en cognitieve dissonantie
Bij de zwarte piet-discussie zie je precies dit gebeuren.
Bijna alle witte mensen in Nederland hebben van kleins af aan positieve gevoelens bij het sinterklaasfeest, en negatieve bij racisme. De afgelopen jaren zijn we geconfronteerd met mensen die zeiden: zwarte piet is een racistische karikatuur van zwarte mensen en van slaven, met zijn zwarte huid, dikke rode lippen, oorringen, dommige speelsheid en soms zelfs een Surinaams accent.
Een aantal mensen kiest voor de eerste oplossing: het herzien van hun denkbeelden.
Ze besluiten dat de feiten niet te weerleggen zijn. De zwarte piet-figuur is inderdaad een racistische karikatuur. Dat wil niet zeggen dat het sinterklaasfeest fout is, of dat alle witte mensen fout zijn omdat ze het als kind een leuk feest vonden. Het wil wel zeggen dat deze mensen hun overtuiging herzien: ze vinden zwarte piet niet meer leuk en willen de raciale stereotypes van de figuur wegnemen.
Andere mensen kiezen (onbewust!) voor de tweede oplossing: ontkenning van de feiten. Deze mensen ontkennen simpelweg dat zwarte piet racistische kenmerken heeft. Nee, zwarte piet zou gewoon een schoorsteenveger zijn. Om de cognitieve dissonantie op te lossen wordt er een irrationele verklaring gezocht waar men de omgeving van wil overtuigen. Die verklaring is dat “zij”, de zwarten met steun van de linksen, onze cultuur kapot willen maken. Te beginnen met zwarte piet.
Denk maar niet dat ik erg superieur ben, wit of niet. 😉 Wil je lezen hoe ik een tijd lang voor oplossing twee koos en mezelf wijs maakte dat het onmogelijk is dat er iets mis is met zwarte piet, omdat ik dat als antiracist dan natuurlijk al lang had gemerkt? Lees dan deze uitschuiftekst.
Hoe de schellen van mijn ogen vielen
Acht jaar geleden werd ik voor het eerst geconfronteerd met activisten tegen zwarte piet. Ik weet het intussen, er waren al eerder protesten, maar toen heb ik het gemist. In 2008 zou een groep internationale kunstenaars bij museum Van Abbe komen demonstreren tegen blackface Pete.
Woest was ik.
Hoe kon dat zootje Amerikanen en andere ongeïnformeerden in godsnaam denken dat er iets mis was met onze schoorsteenveger? Een kinderfeestje verpesten terwijl er ook echt racisme bestaat in de wereld? Zeuren over zwarte piet terwijl ik me als antiracist druk maak over veel belangrijkere dingen, zoals de opvang van illegalen, de opkomst van de PVV en extreemrechts in de straten?
Juist het feit dat ik mezelf als antiracist zag, maakte mijn irritatie groter. Want wat die mensen deden, was eigenlijk zeggen dat ik niet antiracistisch genoeg was. Ik! Hoe durfden ze.
Dit is een probleem wat zwarte activisten vaak tegen zeggen te komen. Juist linkse witte mensen zijn het meest volhardend in hun afwijzing. Ze hebben een deel van hun identiteit opgehangen aan hun antiracisme, waardoor voor hen de cognitieve dissonantie extra groot is, evenals de neiging om voor oplossing twee te kiezen.
Dat kan tot de gekste uitspraken leiden. Over islamofobie bijvoorbeeld. Gister stond er nog iemand vrolijk op facebook tegen me te beweren dat bij de cartoon van Mohammed met een bom in zijn tulband, Mohammed symbool staat voor de islam, de bom symbool staat voor terrorisme, en de cartoon dus (1) wil zeggen dat de islam gelijk staat aan terrorisme.
Maar dat is toch inderdaad precies wat die islamofobische cartoon beweert, zul je zeggen? Ja. Ware het niet dat deze mijnheer op de plaats van (1) het woordje NIET had staan. Mohammed staat symbool voor islam, bom voor terrorisme, en dus zegt de cartoon NIET dat islam gelijk staat aan terrorisme. Zijn argument was: “Ik ga er van uit dat je dat kunt inzien.”
Iemand anders kwam afgelopen week nog ontkennen dat Hitler racistisch was. Vast niet omdat hij dat altijd al dacht, maar omdat hij anders moest erkennen dat er eigenlijk geen verschil is tussen het discrimineren van joden en het discrimineren van moslims. Hij was namelijk trots op zijn “islamkritiek”, tot hij onder zijn neus gewreven kreeg dat Hitler nogal van de “jodendomkritiek” was. Waarmee niemand wilde zeggen dat hij mensen in ovens wilde stoppen, maar wat wel tot de vraag leidde wat het verschil eigenlijk is tussen de bevolkingsgroep joden en de bevolkingsgroep moslims. Een vraag die blijkbaar tot zoveel cognitieve dissonantie leidde dat Hitler met terugwerkende kracht niet meer racistisch was, maar intolerant. (Wat me overigens het conflict niet lijkt op te lossen, maar goed)
Zijn die mensen volslagen debiel? Nou, in elk geval niet debieler dan ik.
Om terug te komen op de demonstratie bij het Van Abbe tegen zwarte piet: ook ik koos (allemaal onbewust, net als de vorige twee heren) voor oplossing twee, het ontkennen van de feiten. Omdat ik mijn identiteit als antiracist niet wilde ondermijnen, besloot ik dat de activisten, die handig genoeg voor mij wit waren (Annette Krauss en Petra Bauer, dank voor jullie moed) niet wisten waar ze het over hadden. Nadat zij me confronteerden met de onjuistheid van mijn overtuiging, gaf ik niet toe dat zwarte piet racistische kanten heeft, maar verstevigde ik juist mijn overtuiging ten koste van de feiten. Ik besloot dat ik als Nederlandse antiracist veel beter wist hoe dit in elkaar zit dan een stel buitenlandse activisten. Intern conflict opgelost. Grappig genoeg door te besluiten dat buitenlanders niks weten, en echte antinationalisten zoals ik wel. Ik had in verzet tegen de feiten mijn irrationaliteitsniveau verhoogd.
Zelfs het feit dat de demonstratie uiteindelijk niet doorging vanwege bedreigingen uit extreemrechtse hoek, schudde me niet wakker. Ik vond het natuurlijk wel heel stom, die bedreigingen, maar ik maakte mezelf wijs dat het ook half en half de schuld van die kunstenaars was. Door met onzinnige dingen te komen in plaats van samen tegen “echt” racisme te strijden, waren ze contraproductief, zo ging mijn bizarre redenatie: ‘Niemand begrijpt dit, ze jagen mensen alleen maar in de armen van extreemrechts’.
Het duurde nog lang voor ik begreep dat de strijd tegen zwarte piet geen verzwakking, maar juist een enorme versterking van antiracisme in Nederland is geweest.
Pas iets van een jaar later vielen de schellen me van de ogen. Ik weet precies wanneer. Ik las een stuk van een witte man, die beschreef hoe hij eerst ontkende dat er iets mis was met zwarte piet, maar toen besefte dat het toch wel raar is dat zwarte kindjes worden uitgescholden voor zwarte piet.
En belangrijker (voor mij): hij besefte dat hij ook maar was opgegroeid in een bepaalde samenleving, en dat hij geen fout mens was om toe te geven dat die socialisatie invloed op hem had gehad. Dat hij had genoten van sinterklaas en niet meteen had gezien dat zwarte piet een stereotype was – hoe had hij dat moeten zien als kind? Zelfs als volwassene is het erg moeilijk om je eigen cultuur objectief te bekijken – je staat er immers midden in.
Wat hij voor me deed was mijn cognitieve dissonantie minder heftig maken, door te zeggen dat het niet gek is dat je een klap van de molen meekrijgt als je opgroeit in een racistische samenleving. En daardoor kon ik mijn idee fixe loslaten. Nu ik te horen kreeg dat ik geen slecht mens ben omdat ik ooit van zwarte piet heb gehouden, kon ik eindelijk accepteren dat niet alles aan zwarte piet leuk is.
Het kwartje viel. En ‘de grootste antiracist van Nederland’ had een witte man nodig om het te laten vallen.
Reïficatie
Jongens, we gaan de diepte in. Reïficatie is ook al zo’n psychologisch mechanisme. Waar trouwens zelfs psychiaters last van hebben.
Reïficatie is “verdinglijking”. Het wil zeggen dat je een abstract begrip gaat zien als een echt ding. Dat je van een idee gaat denken dat het echt bestaat, dat je het kunt vastpakken.
Voorbeelden:
Moederliefde
Een moeder zegt tegen haar kleine kind: “Ik hou zoveel van je.”
“Hoeveel?” vraagt het kind, terwijl hij zijn handen zo ver mogelijk uit elkaar houdt. “Zoveel?””Nog veel meer”, zegt de moeder. “Wel zoveel als van hier naar de maan en terug!”
Het reïficerende kind heeft niet in de gaten dat de moeder het figuurlijk bedoelt. Hij kan die nacht niet slapen omdat hij bang is dat zijn moeder verdwaalt als ze helemaal naar de maan moet lopen. En hoe lang duurt het wel niet voordat ze dan weer terug is? Hij mist haar enorm!
Theater: reïficatie van toneel
Volgens Van het Reve was het nog niet zo lang geleden behoorlijk link om de schurk te spelen op het toneel. Het was namelijk niet ongebruikelijk dat de acteur die de schurk speelde na de voorstelling werd opgewacht door het publiek die hem een lesje wilde leren.

Het vaderland
In de loop der geschiedenis hebben een ongelofelijk aantal mensen hun leven geofferd voor het vaderland. Dat deden ze omdat ze dachten dat het vaderland echt een ding was. Reuze rottig voor die mensen is dat ze ongelijk hadden. Dat kun je alleen al zien doordat de grenzen van dat vaderland een paar eeuwen eerder of later helemaal anders liggen. Die grenzen en dat vaderland zelf zijn namelijk fictief, het zijn ideetjes, meer niet.
De islam
Veel islamofoben houden vol dat ze helemaal niet tegen moslims zijn, maar alleen tegen de islam. De islam is gevaarlijk, want die wil Nederland veroveren. En vrouwen en homo’s discrimineren. En enge dingen met kinderen doen.
Alleen: De islam bestaat eigenlijk helemaal niet als ding. Je kunt het niet vastpakken, het heeft geen persoonlijkheid, het wil helemaal niks. Er zijn wel islamieten, mensen die geloven in een bepaald soort god, mensen wiens geloof een beetje op elkaar lijkt en die zichzelf daarom moslims noemen.
Maar de islam is echt geen ding. Het is een categorie van min of meer op elkaar lijkende ideeën.
Onze cultuur wordt bedreigd!
Niet iedereen die vóór zwarte piet is, reïficeert. Maar een gedeelte wel. Dat zijn de mensen die echt bang zijn dat onze cultuur kapot wordt gemaakt.
Zij zien de Nederlandse cultuur als een ding. Een ding kun je oppakken, maar je kunt het ook omstoten en kapot laten vallen.
Met cultuur kan dat niet. Cultuur is gewoon een abstracte verzameling van gebruiken en gewoonten die door een bepaalde groep mensen min of meer gedeeld wordt. Nooit precies. Jan doet dingen op een andere manier dan Piet, en Limburgers praten anders dan Groningers, maar ok, je kunt wel zeggen dat er een aantal dingen zijn die de meeste Nederlanders ongeveer hetzelfde doen. Zoals Nederlands praten. Nouja, dat doen Vlamingen en sommige Zuid-Afrikanen ook, maar toch.
Mensen die cultuur verdinglijken zien het allemaal niet zo abstract en relatief. Voor hen is cultuur een vast omlijnd en onveranderlijk ding, wat onder grote druk staat. Als die druk te groot wordt, breekt het ding. Dan gebeurt er iets wat zo verschrikkelijk is, dat het onvoorstelbaar is. Dan verliezen we onze cultuur. En ja, misschien is zwarte piet wel de laatste druppel.
In plaats van de cognitieve dissonantie rond zwarte piet op te lossen door te aanvaarden dat onze oude overtuigingen rond de pieterman moeten worden herzien, kiezen deze mensen dus voor een irrationele verklaring waarmee ze de feitelijke raciale stereotypen kunnen negeren. Die irrationele verklaring is reïficatie. Door onze veranderlijke cultuur als een vastomlijnd ding te gaan zien wat ook nog eens in gevaar is, hoeven ze hun eigen overtuigingen niet meer tegen het licht aan te houden. Dat deze mensen soms bijzonder agressief uit de hoek kunnen komen, laat zien hoe sterk de cognitieve dissonantie is, hoe hoog de spanning.
#Egyptiancartoon كاريكاتير لا لتقييد الصحافة @ayaabdullah @Egyptinwoman pic.twitter.com/z2S8FFqnLM
— doaa eladl (@doaaeladl) May 5, 2016
Het is onbewust
Abstracte dingen zijn in beweging, vloeibaar, nooit vast. De liefde voor je partner voelt geen enkele dag precies hetzelfde. Iedereen weet dat muziek enorm mooi kan zijn, maar wat je vorig jaar een superhit vond vind je als je het nu hoort misschien wel nauwelijks de naam “muziek” waardig.
Met dingen is het anders. Dingen zijn vast, niet vloeibaar. Een tafel is niet zomaar ineens een stoel.
Het grootste deel van ons denken is heel simpel. Aan abstract denken heeft het een broertje dood. De zaken waar we niet bewust bij stil staan, hebben daardoor enorm de neiging te versimpelen in ons hoofd.
Ik zei het al bij het stukje over cognitieve dissonantie. Voor reïficatie geldt hetzelfde: het is onbewust. Niemand denkt bewust dat cultuur een glazen vaas is die zomaar kapot kan vallen. Eigenlijk weet je wel dat het niet zo is. Toch kan het wel zo voelen, omdat je het niet bewust denkt, maar er onbewust wel van uit gaat. Waardoor elk denken richting verandering bij voorbaat bevriest. Want al is je onbewuste brein nog zo simpel, één ding weet het heel goed: vaste dingen veranderen niet zomaar.
De kunst is dus om bewust over iets na te denken, terwijl er alleen al aan denken akelig schuurt met je zelfbeeld. Dat is iets waar je, net als ik, vaak even hulp bij nodig hebt. Want juist door het te doen valt het kwartje en lost dat schuurpapier in je ziel zich plotseling op.
Hoe hiermee om te gaan?
De spanning van cognitieve dissonantie laat zich niet oplossen door feiten. De feiten worden immers juist uit de weg gegaan. Toch is de enige echte oplossing uiteindelijk dat men overtuigingen los durft te laten. De reïficatie is echter een cirkelredenering die dat erg moeilijk maakt: het voelt bijna als levensbedreigend voor de reïficerende om dat te doen. En hoe sterker men verdinglijkt, hoe moeilijker het is om dat los te laten, en toe te geven dat men er naast zat.
De enige uitweg wordt evengoed getoond door de groep die wel afstand durft te nemen van verouderde overtuigingen. Zij laten zien dat je geen slecht mens bent als je ooit hebt genoten van zwarte piet. Dat je kindertijd en de liefde die je ervoer geen leugen was. En dat niet alles breekt op het moment dat je voor iets nieuws kiest.
Heel veel mensen zijn enorm onzeker, en zoeken houvast. Er zijn twee zaken die daarbij cruciaal zijn: bestaanszekerheid, die helaas consequent onder vuur ligt in ons huidig economisch-politieke model, en zelfwaarde.
In de discussies over islamofobie en zwarte piet is het misschien belangrijk dat we beter op dat punt van zelfwaarde letten, laten zien dat je mening bijstellen iets anders is dan toegeven dat je een slecht mens bent.

Behoefte aan externe vijand
De behoefte aan een externe vijand is echt veel groter dan ik dacht. De paniek die mensen kunnen voelen als er scheurtjes in hun onbewuste zelfbeeld van witte superioriteit ontstaan, evenzeer.
Wij groeien allemaal op in een samenleving die is gebaseerd op racisme, op dominantie van het Westen in de wereld (voor zolang dat nog duurt), en op het idee dat elke cultuur primitief is vergeleken met de hoogstaande westerse beschaving.
Kul natuurlijk. Maar het is niet gek dat al dat soort waanzinnige koloniale ideeën zich in ons wezen hebben gedrongen; we zijn er immers mee opgevoed. We horen de hele dag nauwelijks anders, van reclame tot talkshow, van bladen tot politiek, van schoolboeken tot journaal.
In plaats van ons hevig te verzetten tegen de feiten, kunnen we het onszelf en onze omgeving ook makkelijker maken, door oude overtuigingen los te durven laten en na te denken over welke denkbeelden eerlijker zijn en beter bij de werkelijkheid passen.
Er is geen schande in het besef en de erkenning dat racistische, seksistische en koloniale denkbeelden invloed op je hebben gehad. Wel in het eeuwig blijven ontkennen van dat feit.
Laten we een voorbeeld nemen aan Eladl. Laten we ons eens wat minder volgzaam opstellen naar onze eigen dominante cultuur, en de vrijheid nemen om onze eigen culturele noties ter discussie te stellen, in plaats van alleen maar te zeiken over anderen.
Cartoons: Doaa Eladl. Fotocollage: Door Grutjes met inspiratie van Eladl, met gebruikmaking van deze foto van & door Manal al-Shraif, (CC BY-SA 3.0)
Geweldig stuk!
“wat in de hoofden van islamofoben helemaal niet kan bestaan”
Hier kan ik uit eigen ervaring over meepraten: een zelfverklaarde scepticus die oprecht meende dat het onmogelijk was dat atheïstische ik een LAT-relatie met een praktizerend moslima heb. Over een paar weken ga ik weer met haar mee naar de moskee, dan is het Id-ul-Fitr.
Mooi verwoord. Duitsland heeft na de Tweede Wereldoorlog zijn best gedaan zijn Nazi-misdaden te verwerken, en het is daar een heel eind in gekomen—helaas in het Oosten van het land veel minder, wat zich nu wreekt (AfD). Maar de Europese landen met een koloniaal verleden hebben nog weinig tot niets verwerkt van hun misdaden dáár, hoewel de feiten al lang op tafel liggen.
Inderdaad is het onzin te sterven voor een vaderland. Toch is dat wat ik het PVV-kader soms van harte toewens.
jodendomkritiek door Hitler en islamkritiek van nu door anderen gelijkstellen. Is redeneren nou zo moeilijk?
HItlers “kritiek” op joden was onterecht.
islamkritiek kan wel terecht zijn.
Ik krijg het idee dat hier elke vgl die te maken is, gemaakt wordt, als de islam maar er mooi uitkomt of zo. Ongelooflijk, dit soort vergelijkingen en bewijzen. Zo eenvoudig te weerleggen. Ga zo door!
Dankjewel Els, dat zullen we zeker doen, zo doorgaan. Dank ook voor je diepgaande argumenten. Wist je overigens dat de wetenschap intussen een probaat middel heeft gevonden tegen zorgen over moslims? Echt iets voor jou, je hebt er geen argumenten bij nodig en je hoeft er niet eens een ingewikkelde vergelijking voor te maken. Checken hoor!