Islamofobie is in zelfontkenning

Voor wie maar door blijft zeuren dat moslims anti-feministisch en anti-vrijheid zijn: ontmoet de anarchistische moslima en cartoonist Doaa Eladl.
En: Wat is de psychologische verklaring van het vasthouden aan wit superioriteitsdenken?

Doaa Eladl is het soort vrouw wat in de hoofden van islamofoben helemaal niet kan bestaan:

• Ze is een Egyptische feminist en cartoonist, definieert zichzelf anarchist, is zeer kritisch naar Mubarak, leger én de Moslim Broederschap.
  De meeste van haar cartoons zijn gericht tegen haatbaarden.
• En tegelijkertijd is ze moslim. Ze draagt vrijwillig een hoofddoek. Ze wil Mohammed of de islam niet beledigen, noch enige andere godsdienst.

Ze is een anomalie in de hoofden van islamofoben.

(Hier kun je een Engelstalig interview met haar lezen, en hier kun je een interview met haar zien.)

Islamofobie: egoïstische zelfverloochening

Maar, zo heb ik deze week geleerd, islamofoben zijn zelf een anomalie in hun eigen hoofd. Islamofoben zijn mensen die hun eigen bestaan ontkennen. En ze zijn zeker niet racistisch heur. Echt heus niet.

Toch waren er afgelopen week twee erg goede stukken te lezen over islamofobie. Ik was jaloers dat ze niet op Grutjes stonden. Namelijk een antropologische benadering en een historische. Met als duidelijke conclusie: Islamofobie bestaat en is geen religiekritiek.

Twijfel je daar aan? Aarzel dan niet! Lees die stukken dan! 1 én 2. Vóórdat je reageert.

Ik leerde Doaa Eladl zelf vandaag pas kennen. (Nog bedankt daarvoor, Peter.) Niet dat ze nu een unicum is, er zijn veel meer Doaa’s in de echte wereld. Van Malala tot Manal al-Shraif.

Witte superioriteit

Het heeft me deze week echt verbaasd dat er zoveel witte mensen rondlopen die nog steeds denken dat zij nodig zijn om de islamitische wilden even te vertellen wat vrijheid is.
Die denken dat moslims zelf niet na kunnen denken. Die denken dat als je vanuit je koloniale leunstoel maar vaak genoeg roept dat die ander zijn cultuur minderwaardig is, dat dit dan niets met racisme te maken heeft, maar dat je er mensen mee bevrijdt of iets dergelijks.

Cognitieve dissonantie

Aan die denkbeelden morrelen is blijkbaar zo bedreigend, dat dit onderwerp (net als zwarte piet) binnen een fractie van een seconde tot cognitieve dissonantie leidt.

Cognitieve dissonantie is een psychologische term voor de onaangename spanning die je krijgt als je kennis maakt met feiten die tegengesteld zijn aan je overtuigingen.

Je kunt die spanning op twee manieren oplossen:

1. Ófwel je herziet je denkbeelden.
   Stel, Jan wil een rode auto kopen, maar helaas is er alleen een blauwe beschikbaar. Dus koopt hij die. Na een paar weken vindt Jan dat blauwe auto’s toch eigenlijk beter zijn dan rode. Cognitieve dissonantie opgelost.
2. Ófwel je ontkent de feiten, en verzint een irrationele verklaring die juist aansluit op je oude overtuiging. Als je ook nog eens actief zieltjes kunt winnen voor dat idee, kan dat de bevestiging geven die je nodig hebt om de werkelijkheid terzijde te schuiven.
   Wikipedia geeft er een mooi, waargebeurd voorbeeld van. Een groepje geloofde dat de wereld zou vergaan in een bepaalde nacht. Gespannen wachten ze af. Tot hun verbazing gebeurt er echter niets. Daarop besluiten ze dat de wereld niet is vergaan omdat de groep heeft gewaakt en daarbij zoveel licht heeft verspreid, dat god de wereld heeft gespaard. Ze zoeken de krant op met hun verhaal.

Heel belangrijk bij cognitieve dissonantie (en ook bij reïficatie waar ik straks iets over ga zeggen) is dat het een onbewust mechanisme is. Natuurlijk gaan mensen niet bewust bedenken: ‘oh, ik heb een intern conflict, laat ik eens iets irrationeels gaan verzinnen om het mee op te lossen’. Dat gaat onbewust.

Zwarte piet en cognitieve dissonantie

Bij de zwarte piet-discussie zie je precies dit gebeuren.

Bijna alle witte mensen in Nederland hebben van kleins af aan positieve gevoelens bij het sinterklaasfeest, en negatieve bij racisme. De afgelopen jaren zijn we geconfronteerd met mensen die zeiden: zwarte piet is een racistische karikatuur van zwarte mensen en van slaven, met zijn zwarte huid, dikke rode lippen, oorringen, dommige speelsheid en soms zelfs een Surinaams accent.

Een aantal mensen kiest voor de eerste oplossing: het herzien van hun denkbeelden.

Ze besluiten dat de feiten niet te weerleggen zijn. De zwarte piet-figuur is inderdaad een racistische karikatuur. Dat wil niet zeggen dat het sinterklaasfeest fout is, of dat alle witte mensen fout zijn omdat ze het als kind een leuk feest vonden. Het wil wel zeggen dat deze mensen hun overtuiging herzien: ze vinden zwarte piet niet meer leuk en willen de raciale stereotypes van de figuur wegnemen.

Andere mensen kiezen (onbewust!) voor de tweede oplossing: ontkenning van de feiten. Deze mensen ontkennen simpelweg dat zwarte piet racistische kenmerken heeft. Nee, zwarte piet zou gewoon een schoorsteenveger zijn. Om de cognitieve dissonantie op te lossen wordt er een irrationele verklaring gezocht waar men de omgeving van wil overtuigen. Die verklaring is dat “zij”, de zwarten met steun van de linksen, onze cultuur kapot willen maken. Te beginnen met zwarte piet.

Denk maar niet dat ik erg superieur ben, wit of niet. 😉 Wil je lezen hoe ik een tijd lang voor oplossing twee koos en mezelf wijs maakte dat het onmogelijk is dat er iets mis is met zwarte piet, omdat ik dat als antiracist dan natuurlijk al lang had gemerkt? Lees dan deze uitschuiftekst.

Reïficatie

Jongens, we gaan de diepte in. Reïficatie is ook al zo’n psychologisch mechanisme. Waar trouwens zelfs psychiaters last van hebben.

Reïficatie is “verdinglijking”. Het wil zeggen dat je een abstract begrip gaat zien als een echt ding. Dat je van een idee gaat denken dat het echt bestaat, dat je het kunt vastpakken.

Voorbeelden:

Moederliefde

Een moeder zegt tegen haar kleine kind: “Ik hou zoveel van je.”
“Hoeveel?” vraagt het kind, terwijl hij zijn handen zo ver mogelijk uit elkaar houdt. “Zoveel?””Nog veel meer”, zegt de moeder. “Wel zoveel als van hier naar de maan en terug!”
Het reïficerende kind heeft niet in de gaten dat de moeder het figuurlijk bedoelt. Hij kan die nacht niet slapen omdat hij bang is dat zijn moeder verdwaalt als ze helemaal naar de maan moet lopen. En hoe lang duurt het wel niet voordat ze dan weer terug is? Hij mist haar enorm!

Theater: reïficatie van toneel

Volgens Van het Reve was het nog niet zo lang geleden behoorlijk link om de schurk te spelen op het toneel. Het was namelijk niet ongebruikelijk dat de acteur die de schurk speelde na de voorstelling werd opgewacht door het publiek die hem een lesje wilde leren.

Het vaderland

In de loop der geschiedenis hebben een ongelofelijk aantal mensen hun leven geofferd voor het vaderland. Dat deden ze omdat ze dachten dat het vaderland echt een ding was. Reuze rottig voor die mensen is dat ze ongelijk hadden. Dat kun je alleen al zien doordat de grenzen van dat vaderland een paar eeuwen eerder of later helemaal anders liggen. Die grenzen en dat vaderland zelf zijn namelijk fictief, het zijn ideetjes, meer niet.

De islam

Veel islamofoben houden vol dat ze helemaal niet tegen moslims zijn, maar alleen tegen de islam. De islam is gevaarlijk, want die wil Nederland veroveren. En vrouwen en homo’s discrimineren. En enge dingen met kinderen doen.

Alleen: De islam bestaat eigenlijk helemaal niet als ding. Je kunt het niet vastpakken, het heeft geen persoonlijkheid, het wil helemaal niks. Er zijn wel islamieten, mensen die geloven in een bepaald soort god, mensen wiens geloof een beetje op elkaar lijkt en die zichzelf daarom moslims noemen.
Maar de islam is echt geen ding. Het is een categorie van min of meer op elkaar lijkende ideeën.

Onze cultuur wordt bedreigd!

Niet iedereen die vóór zwarte piet is, reïficeert. Maar een gedeelte wel. Dat zijn de mensen die echt bang zijn dat onze cultuur kapot wordt gemaakt.
Zij zien de Nederlandse cultuur als een ding. Een ding kun je oppakken, maar je kunt het ook omstoten en kapot laten vallen.

Met cultuur kan dat niet. Cultuur is gewoon een abstracte verzameling van gebruiken en gewoonten die door een bepaalde groep mensen min of meer gedeeld wordt. Nooit precies. Jan doet dingen op een andere manier dan Piet, en Limburgers praten anders dan Groningers, maar ok, je kunt wel zeggen dat er een aantal dingen zijn die de meeste Nederlanders ongeveer hetzelfde doen. Zoals Nederlands praten. Nouja, dat doen Vlamingen en sommige Zuid-Afrikanen ook, maar toch.

Mensen die cultuur verdinglijken zien het allemaal niet zo abstract en relatief. Voor hen is cultuur een vast omlijnd en onveranderlijk ding, wat onder grote druk staat. Als die druk te groot wordt, breekt het ding. Dan gebeurt er iets wat zo verschrikkelijk is, dat het onvoorstelbaar is. Dan verliezen we onze cultuur. En ja, misschien is zwarte piet wel de laatste druppel.

In plaats van de cognitieve dissonantie rond zwarte piet op te lossen door te aanvaarden dat onze oude overtuigingen rond de pieterman moeten worden herzien, kiezen deze mensen dus voor een irrationele verklaring waarmee ze de feitelijke raciale stereotypen kunnen negeren. Die irrationele verklaring is reïficatie. Door onze veranderlijke cultuur als een vastomlijnd ding te gaan zien wat ook nog eens in gevaar is, hoeven ze hun eigen overtuigingen niet meer tegen het licht aan te houden. Dat deze mensen soms bijzonder agressief uit de hoek kunnen komen, laat zien hoe sterk de cognitieve dissonantie is, hoe hoog de spanning.

#Egyptiancartoon كاريكاتير لا لتقييد الصحافة @ayaabdullah @Egyptinwoman pic.twitter.com/z2S8FFqnLM

— doaa eladl (@doaaeladl) May 5, 2016

Het is onbewust

Abstracte dingen zijn in beweging, vloeibaar, nooit vast. De liefde voor je partner voelt geen enkele dag precies hetzelfde. Iedereen weet dat muziek enorm mooi kan zijn, maar wat je vorig jaar een superhit vond vind je als je het nu hoort misschien wel nauwelijks de naam “muziek” waardig.

Met dingen is het anders. Dingen zijn vast, niet vloeibaar. Een tafel is niet zomaar ineens een stoel.

Het grootste deel van ons denken is heel simpel. Aan abstract denken heeft het een broertje dood. De zaken waar we niet bewust bij stil staan, hebben daardoor enorm de neiging te versimpelen in ons hoofd.

Ik zei het al bij het stukje over cognitieve dissonantie. Voor reïficatie geldt hetzelfde: het is onbewust. Niemand denkt bewust dat cultuur een glazen vaas is die zomaar kapot kan vallen. Eigenlijk weet je wel dat het niet zo is. Toch kan het wel zo voelen, omdat je het niet bewust denkt, maar er onbewust wel van uit gaat. Waardoor elk denken richting verandering bij voorbaat bevriest. Want al is je onbewuste brein nog zo simpel, één ding weet het heel goed: vaste dingen veranderen niet zomaar.

De kunst is dus om bewust over iets na te denken, terwijl er alleen al aan denken akelig schuurt met je zelfbeeld. Dat is iets waar je, net als ik, vaak even hulp bij nodig hebt. Want juist door het te doen valt het kwartje en lost dat schuurpapier in je ziel zich plotseling op.

Hoe hiermee om te gaan?

De spanning van cognitieve dissonantie laat zich niet oplossen door feiten. De feiten worden immers juist uit de weg gegaan. Toch is de enige echte oplossing uiteindelijk dat men overtuigingen los durft te laten. De reïficatie is echter een cirkelredenering die dat erg moeilijk maakt: het voelt bijna als levensbedreigend voor de reïficerende om dat te doen. En hoe sterker men verdinglijkt, hoe moeilijker het is om dat los te laten, en toe te geven dat men er naast zat.

De enige uitweg wordt evengoed getoond door de groep die wel afstand durft te nemen van verouderde overtuigingen. Zij laten zien dat je geen slecht mens bent als je ooit hebt genoten van zwarte piet. Dat je kindertijd en de liefde die je ervoer geen leugen was. En dat niet alles breekt op het moment dat je voor iets nieuws kiest.

Heel veel mensen zijn enorm onzeker, en zoeken houvast. Er zijn twee zaken die daarbij cruciaal zijn: bestaanszekerheid, die helaas consequent onder vuur ligt in ons huidig economisch-politieke model, en zelfwaarde.

In de discussies over islamofobie en zwarte piet is het misschien belangrijk dat we beter op dat punt van zelfwaarde letten, laten zien dat je mening bijstellen iets anders is dan toegeven dat je een slecht mens bent.

Behoefte aan externe vijand

De behoefte aan een externe vijand is echt veel groter dan ik dacht. De paniek die mensen kunnen voelen als er scheurtjes in hun onbewuste zelfbeeld van witte superioriteit ontstaan, evenzeer.

Wij groeien allemaal op in een samenleving die is gebaseerd op racisme, op dominantie van het Westen in de wereld (voor zolang dat nog duurt), en op het idee dat elke cultuur primitief is vergeleken met de hoogstaande westerse beschaving.

Kul natuurlijk. Maar het is niet gek dat al dat soort waanzinnige koloniale ideeën zich in ons wezen hebben gedrongen; we zijn er immers mee opgevoed. We horen de hele dag nauwelijks anders, van reclame tot talkshow, van bladen tot politiek, van schoolboeken tot journaal.

In plaats van ons hevig te verzetten tegen de feiten, kunnen we het onszelf en onze omgeving ook makkelijker maken, door oude overtuigingen los te durven laten en na te denken over welke denkbeelden eerlijker zijn en beter bij de werkelijkheid passen.

Er is geen schande in het besef en de erkenning dat racistische, seksistische en koloniale denkbeelden invloed op je hebben gehad. Wel in het eeuwig blijven ontkennen van dat feit.

Laten we een voorbeeld nemen aan Eladl. Laten we ons eens wat minder volgzaam opstellen naar onze eigen dominante cultuur, en de vrijheid nemen om onze eigen culturele noties ter discussie te stellen, in plaats van alleen maar te zeiken over anderen.

 

Cartoons: Doaa Eladl.
Fotocollage: Door Grutjes met inspiratie van Eladl, met gebruikmaking van deze foto van & door Manal al-Shraif, (CC BY-SA 3.0)